ലോകചരിത്രത്തിൽ സമ്പൽസമൃദ്ധി കൊണ്ടും ജനക്ഷേമം കൊണ്ടും തുല്യതയില്ലാത്ത ഭരണം നടത്തിയ ഭരണാധികാരിയാണ് മൻസ മൂസ. അദ്ദേഹം ഭരണം നടത്തിയ അരലക്ഷം ചതുരശ്ര മൈലിലധികം വിസ്തൃതിയുള്ള മാലി രാജ്യം 14-ാം നൂറ്റാണ്ടിൽ ഭൂമിയിലെ ഏറ്റവും സമ്പന്നവും സമൃദ്ധവുമായ ഒന്നായിരുന്നു. അതിന്റെ ഭൂപ്രദേശം പടിഞ്ഞാറ് അറ്റ്ലാന്റിക് സമുദ്രത്തെ സ്പർശിക്കുന്നതും കിഴക്ക് നൈജർ നദിയിലെ വളവ് വരെ വ്യാപിക്കുന്നതുമായിരുന്നു. മെഡിറ്ററേനിയൻ വിപണികളിൽ വലിയ ഡിമാൻഡുണ്ടായിരുന്ന സ്വർണം, ഉപ്പ്,ആനക്കൊമ്പ് എന്നിവകൊണ്ട് ഈ രാജ്യം സമൃദ്ധമായിരുന്നു. എന്നാൽ എല്ലാറ്റിനുമുപരിയായി, അത് മാൻസാ മൂസയെപ്പോലുള്ള പ്രതിഭാധനരും ദീർഘവീക്ഷണവുമുള്ള ഭരണാധികാരികളാൽ സമ്പന്നമായിരുന്നുവെന്നതാണ്.
മാലിയിലെ ഒരു പ്രധാന ഘടകം അതിന്റെ ഇസ്‌ലാമിക അന്തരീക്ഷമായിരുന്നു.ഈ വസ്തുത അതിനെ വിശാലമായ ഇസ്ലാമിക ലോകത്തിന്റെ അവിഭാജ്യ ഘടകമാക്കി മാറ്റി. മാലി, വടക്കേ ആഫ്രിക്ക, സ്പെയിൻ, ഈജിപ്ത്, അറേബ്യ എന്നിവിടങ്ങളിൽ വ്യാപാരവും ഇസ്ലാമിക ആശയങ്ങളും ഇക്കാലത്ത് സജീവമായി.മുസ്ലീം വ്യാപാരികൾ സ്പെയിനിൽ നിന്നുള്ള പിച്ചള പണികളും, ഈജിപ്തിൽ നിന്നുള്ള ബ്രോക്കേഡുകളും, ഇന്ത്യയിൽ നിന്നുള്ള വിലയേറിയ കല്ലുകളും, സ്വർണ്ണവും ഉപ്പും കോളാ നട്ട്സും ആനക്കൊമ്പും വഹിച്ചുകൊണ്ട് അവരുടെ യാത്രാസംഘങ്ങളുമായി മരുഭൂമിയിൽ കറങ്ങുന്നത് ഇക്കാലത്ത് ശക്തമായി.
ആശയങ്ങളുടെയും പണ്ഡിതന്മാരുടെയും പ്രവാഹമായിരുന്നു കൂടുതൽ പ്രധാനം. ആഫ്രിക്കക്കാർ ഹജ്ജിനായി മക്കയിലേക്ക് പോവുകയും ബാഗ്ദാദ്, കെയ്‌റോ, കൈറോവാൻ എന്നിവിടങ്ങളിൽ എഴുതിയ പുസ്തകങ്ങൾ തിരികെ കൊണ്ടുവരുകയും ചെയ്തു. സിജിൽമാസ, തിംബക്തു, മാലി, ഘാന എന്നിവിടങ്ങളിലെ പഠന കേന്ദ്രങ്ങളിൽ ഇസ്ലാമിക നിയമജ്ഞർക്കും പണ്ഡിതന്മാർക്കും വലിയ ഡിമാൻഡായിരുന്നു.അതുപോലെ, മാലി അതിന്റെ സമ്പത്തും വിഭവങ്ങളും ഏഷ്യയുടെയും യൂറോപ്പിന്റെയും അഭിവൃദ്ധിയിലേക്ക് ഒരുപോലെ സംഭാവന ചെയ്ത ഇസ്ലാമിക നാഗരികതയുടെ പ്രധാന ഭാഗമായിരുന്നു.
മാലിയെ അറബിയിൽ മല്ലേൽ എന്നാണ് വിളിക്കുന്നത്. പ്രവാചകന്റെ അനുചരനും ഇസ്‌ലാമിലെ ആദ്യത്തെ മുഅദ്ധിനുമായ ബിലാൽ ഇബ്‌നു റബാഹിൽ നിന്നുള്ള വംശപരമ്പര അവകാശപ്പെടുന്ന മന്ദിങ്കകളാണ് ഇവിടെ അധിവസിച്ചിരുന്നത്. ‘ബിലാലി ബനുമ’ എന്നാണ് മണ്ടിങ്ക ഭാഷയിൽ ബിലാലിന് നൽകിയിരിക്കുന്ന പേര്.ആഫ്രിക്കയിലെ ചരിത്രപരമായ തെളിവുകളുടെ അടിസ്ഥാനത്തിൽ 7-ാം നൂറ്റാണ്ട് മുതൽ മാലിയിലെ ഇസ്ലാമിക സ്വാധീനം വാമൊഴി പാരമ്പര്യങ്ങളാൽ സ്ഥിരീകരിക്കപ്പെടുന്നുണ്ട്. ഇന്നത്തെ പണ്ഡിതന്മാർ ടിംബക്റ്റുവിലും ജെന്നിലും കണ്ടെത്തിയ മഹത്തായ ലൈബ്രറികൾ ഇബ്നു ഹിഷാം, അൽ യാക്കൂബി (9-ആം നൂറ്റാണ്ട്), അൽ ബക്രി (11-ആം നൂറ്റാണ്ട്), ഇബ്ൻ ഖൽദൂൻ (14-ആം നൂറ്റാണ്ട്) തുടങ്ങിയ മുസ്ലീം ചരിത്രകാരന്മാർ മാലി മേഖലയിൽ ഇസ്ലാമിന്റെ കടന്നുകയറ്റം രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്.
ബുറെയിൽ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്ന ഖനികളിൽ നിന്ന് സ്വർണ്ണം കണ്ടെത്തിയ മുതലാണ് മൻഡിങ്ക ഗോത്രങ്ങൾക്കിടയിൽ രാഷ്ട്രീയ ഏകീകരണത്തിനുള്ള പ്രാരംഭത്തിന് ഊന്നൽ ഉണ്ടായത്.മനുഷ്യ ഊർജ്ജത്തിന്റെ അളവുകോലായ സമ്പത്ത് രാഷ്ട്രീയ കേന്ദ്രീകരണത്തിനുള്ള ഒരു പ്രാഥമിക എഞ്ചിനായി വർത്തിച്ചു.കൂട്ടായ മനുഷ്യ പ്രയത്നത്തിലെ അതീന്ദ്രിയ ഘടകമായ വിശ്വാസം മാത്രമാണ് ഇക്കാര്യത്തിൽ സമ്പത്തിനെ മറികടക്കുന്നത്. സ്വർണ്ണം കൊണ്ടുപോകുന്ന യാത്രാസംഘങ്ങളെ സംരക്ഷിക്കുന്നതിനായി പ്രാദേശിക കാവൽസംഘടനകൾ രൂപീകരിച്ചു. വ്യാപാര വഴികളുടെ സംരക്ഷണം എന്ന പൊതു ലക്ഷ്യത്തിലേക്കുള്ള അയഞ്ഞ സൈനിക ഗ്രൂപ്പുകളായിരുന്നു ഇവ. മാലിക്ക് ജന്മം നൽകിയ രാഷ്ട്രീയ യൂണിയൻ മൻഡിങ്ക ഉണ്ടാക്കിയത് സൺഡിയാറ്റയുടെ ഭരണകാലത്താണ്.
1230-1255 കാലഘട്ടത്തിൽ ഭരിച്ചിരുന്ന സൺഡിയാറ്റയെ മണ്ടിങ്ക ഭാഷയിൽ മാരി-ദ്ജാത എന്നാണ് അറിയപ്പെടുന്നത്. ചില സ്രോതസ്സുകൾ അനുസരിച്ച്, സൺഡിയാറ്റ ഒരു മുസ്ലീം കുടുംബത്തിലാണ് ജനിച്ചത്. ഇബ്‌നു ഖൽദൂനെപ്പോലുള്ള മറ്റുള്ളവരുടെ അഭിപ്രായത്തിൽ, പ്രായപൂർത്തിയായപ്പോൾ അദ്ദേഹം ഇസ്‌ലാം സ്വീകരിച്ചുവെന്നാണ് രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുള്ളത്.സുസുസ് എന്ന എതിരാളി ഗോത്രത്തിന്റെ തുടർച്ചയായ സൈനിക സമ്മർദത്തിന് കീഴിലായിരുന്നു മണ്ടിങ്ക. 1230-ൽ, സൈനിക ഇടപെടലുകളുടെ ഒരു പരമ്പരയിൽ, സൂസസിന്റെ രാജാവായ സുമൻഗ്രുവിനെ സൺഡിയാറ്റ പരാജയപ്പെടുത്തി. ഈ നിർണായക വിജയത്തെത്തുടർന്ന്, മന്ദിങ്കയിലെ രാജാക്കന്മാരും തലവന്മാരും ഒത്തുകൂടി, സൺഡിയാറ്റയോട് കൂറ് പുലർത്തി. ഈ ചരിത്ര സന്ദർഭത്തിൽ സൺഡിയാറ്റ മുസ്ലീം വസ്ത്രം ധരിച്ചതായി ചരിത്രം രേഖപ്പെടുത്തുന്നു. ഗോത്രത്തോടും പ്രദേശത്തോടും ഉള്ള കൂറ് മറികടന്ന് മണ്ടിങ്കകൾക്ക് സാർവത്രിക യോജിപ്പുള്ള ശക്തി പ്രദാനം ചെയ്യുകയായിരുന്നു ഇസ്ലാം. അങ്ങനെയാണ് മാലി സാമ്രാജ്യം പിറക്കുന്നത്.
മൻസ ഉലി തന്റെ പിതാവ് സൺഡിയാറ്റയുടെ പിൻഗാമിയായി. മൻഡിങ്കയിലെ മൻസ (അല്ലെങ്കിൽ മൻസു) എന്ന വാക്കിന്റെ അർത്ഥം രാജാവ് എന്നാണ്. ഉലി എന്നത് അലി (റ) യുടെ പ്രാദേശിക ഉച്ചാരണമാണ്. ഉലി മാലിയുടെ അതിർത്തികൾ എല്ലാ ദിശകളിലേക്കും വ്യാപിപ്പിക്കുകയും വടക്ക്, വാലറ്റ, ടിംബക്തു എന്നീ പ്രധാന വ്യാപാര കേന്ദ്രങ്ങൾ അദ്ദേഹം കൂട്ടിച്ചേർക്കുകയും ചെയ്തു.പടിഞ്ഞാറ്, അദ്ദേഹം സെനഗലിലേക്കും ഗാംബിയയിലേക്കും വ്യാപിവ്യാപിപ്പിച്ച് അറ്റ്ലാന്റിക് സമുദ്രത്തിലെത്തിച്ചു . അങ്ങനെ മാലി വടക്ക്-തെക്ക്, കിഴക്ക്-പടിഞ്ഞാറ് വ്യാപാര പാതകളുടെ ഉടമയും പ്രധാന പഠന കേന്ദ്രങ്ങളുടെ ശേഖരണവുമായി മാറി.
മാൻസാ ഉലിക്ക് (ഡി. 1285) ശേഷം, പിന്തുടർച്ചാവകാശ വിഷയങ്ങളിൽ മാലി പ്രക്ഷുബ്ധമായ ഒരു കാലഘട്ടത്തിലൂടെ കടന്നുപോയി. പ്രക്ഷുബ്ധത ശമിച്ചപ്പോൾ, മാലി രാജാക്കന്മാരിൽ ഏറ്റവും കഴിവുള്ളതും അറിയപ്പെടുന്നതുമായ മൻസ മൂസ 1307-ൽ സിംഹാസനത്തിൽ കയറി. മൻസ മൂസ (1307-1337) സംസ്ഥാനത്തിന്റെ ഭരണം ശക്തിപ്പെടുത്തുകയും വ്യാപാരം പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുകയും വ്യാപാര മാർഗങ്ങൾ സംരക്ഷിക്കുകയും ചെയ്തു. 1324-ൽ അദ്ദേഹം തന്റെ ഹജ്ജ് നിർവഹിക്കാനായി പരിശുദ്ധ ഭൂമികളിലേക്ക് യാത്ര തിരിച്ചത് ചരിത്രത്തിൽ ഏറെ വിസ്മയകരമായി രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്.ഇബ്‌നു ഖൽദൂൻ പറയുന്നതനുസരിച്ച്, അദേഹം 12,000 പേരടങ്ങുന്ന ഒരു പരിവാരത്തെ കൂടെ കൊണ്ടുപോയിരുന്നു. (ചില എഴുത്തുകാർ അവകാശപ്പെടുന്നത് അദ്ദേഹത്തിന്റെ പരിവാരം 72,000 വരെ ആയിരുന്നു എന്നാണ് ). സമ്പന്നരായ മാലിക്കാർ പ്രസ്തുത യാത്രയിൽ ധാരാളം സ്വർണ്ണം അവർക്കൊപ്പം കൊണ്ടുപോയി. തങ്ങളുടെ യാത്രയ്ക്കിടെ അവർ ആ സമ്പത്ത് ധാരാളമായി വിതരണം ചെയ്തു.ഈ ശക്തമായ സമ്പത്തിന്റെ വിതരണം വടക്കേ ആഫ്രിക്കയിലും ഈജിപ്തിലും സ്വർണ്ണത്തിന്റെ വില കുറയുകയും സാധനങ്ങളുടെ വില വർദ്ധിക്കുകയും ഗണ്യമായ പണപ്പെരുപ്പത്തിന് കാരണമാവുകയും ചെയ്തു.
ഹജ്ജ് കഴിഞ്ഞ് മടങ്ങിയെത്തിയ മാൻസാ മൂസ, കെയ്‌റോയിലും കൈറൂവാനിലുമിറങ്ങുകയും ധാരാളം പുസ്തകങ്ങൾ വാങ്ങുകയും , മാലികി നിയമജ്ഞരും ഭരണാധികാരികളും ഖുർആൻ പണ്ഡിതന്മാരുമടങ്ങുന്ന സംഘത്തിടൊപ്പം സ്വദേശത്തേക്ക് മടങ്ങുകയും ചെയ്തു. വാലറ്റ, ടിംബക്തു, ഗാവോ എന്നിവിടങ്ങളിലെ ആഫ്രിക്കൻ സർവ്വകലാശാലകൾക്ക് അദ്ദേഹം സമൃദ്ധമായി സംഭാവന നൽകി. പള്ളികൾ നിർമ്മിക്കുകയും സ്കോളർഷിപ്പ് നൽകുകയും ബഹുജന വിദ്യാഭ്യാസത്തെ പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു. വടക്കേ ആഫ്രിക്കയിലെ മുസ്ലീം ശക്തികളുമായും ഈജിപ്തിലെ മംലൂക്ക് സുൽത്താനുമായ നസിറുദ്ദീൻ മുഹമ്മദുമായും (1309-1340) അദ്ദേഹം അടുത്ത ബന്ധം സ്ഥാപിച്ചിരുന്നു.
മൻസ മൂസ ചരിത്രത്തിൽ അറിയപ്പെടുന്നത് ഭക്തനും,ജ്ഞാനിയും, ഉദാരശീലനും ദീർഘവീക്ഷണമുള്ള ഭരണാധികാരിയുമായാണ്. കാലക്രമേണെ , ബാഗ്ദാദിന്റെ പതനത്തിനും (1258) മംഗോളുകൾ മധ്യേഷ്യയെയും പേർഷ്യയെയും മൊത്തത്തിൽ നശിപ്പിച്ചതിനും ശേഷമായിരുന്നു മൻസ മൂസയുടെ ഭരണം .14-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ തുടക്കത്തിൽ, രാഷ്ട്രീയവും സാമ്പത്തികവുമായ ശക്തിയുള്ള മുസ്ലീം ലോകത്തിന്റെ മൂന്ന് ഭാഗങ്ങൾ മാത്രമേ ഉണ്ടായിരുന്നുള്ളൂ. മാലി സാമ്രാജ്യവും ഡൽഹി സുൽത്താനേറ്റും മംലൂക്ക് ഈജിപ്തുമായിരുന്നു അവകൾ. പേർഷ്യ മഹാനായ ഗസന്റെ കീഴിൽ വീണ്ടെടുത്തുകൊണ്ടിരിക്കുമ്പോഴും ഓട്ടോമൻ‌മാർ അവരുടെ ആഗോള ഉയർച്ചയുടെ പുതിയ അവസ്ഥയിൽ മാത്രമായിരുന്നു.
1354-ൽ ഈ പ്രദേശം സന്ദർശിച്ച മഹാനായ ലോക സഞ്ചാരിയായ ഇബ്‌നു ബത്തൂത്തയുടെ (1304-1377) രചനകളിലൂടെ മാലിയിലെ ഇസ്‌ലാമിന്റെ നിലയെക്കുറിച്ച് നമുക്ക് ധാരാളം വിവരങ്ങൾ അറിയാനാവും. ഇബ്‌നു ബത്തൂത്തയുടെ അഭിപ്രായത്തിൽ, ആഫ്രിക്കക്കാർ നിസ്കാരം പാലിക്കുന്നതിൽ കൃത്യനിഷ്ഠയുള്ളവരും വൃത്തിയുടെ നിയമങ്ങൾ പാലിക്കുന്നതിൽ അങ്ങേയറ്റം മുന്നിലും സകാത്ത് നൽകുന്നതിൽ പരസ്പരം മത്സരിക്കുന്നവരുമായിരുന്നു. ഖുർആൻ മനപ്പാഠമാക്കൽ, പഠനം, പാരായണം എന്നിവയെ ആദരിക്കുകയും പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുകയും ചെയ്ത അവർ കവിതയും സംസ്കാരവും വളർത്തുകയും അക്കാലത്ത് ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്ത് തുല്യതയില്ലാത്ത മാന്യമായ സ്വാതന്ത്ര്യവും അവകാശവും സ്ത്രീകൾക്ക് നൽകുകയും ചെയ്തു. ഇവാൻ വാൻ സെർട്ടിമയെപ്പോലെയുള്ള ചില പണ്ഡിതന്മാർ, “They Came Before Columbus”എന്ന തന്റെ പുസ്തകത്തിൽ, ആഫ്രിക്കക്കാരാണ് അമേരിക്കയെ ആദ്യമായി കണ്ടെത്തിയത് എന്ന് ഉറപ്പിച്ചുപറയുന്നുണ്ട്.അക്കാലത്തെ ചരിത്ര രേഖകളിലെ സമീപകാല ഗവേഷണം ഈ വാദത്തെ സ്ഥിരീകരിക്കുന്നു. ചരിത്രകാരനായ ഷിഹാബുദ്ദീൻ അബുൽ അബ്ബാസ് അഹമ്മദ് (1300-1384) അറ്റ്ലാന്റിക് സമുദ്രത്തിലെ മാലി പര്യവേഷണങ്ങളെ കുറിച്ച് തന്റെ പുസ്തകമായ ‘ മസാലിക് അൽ അബ്സർ ഫി മമാലിക് അൽ അംസർ’ (രാജ്യത്തിന്റെ പ്രവിശ്യകളിൽ കാഴ്ചയുള്ളവർക്കും തിരയുന്നവർക്കും വേണ്ടിയുള്ള വഴികൾ) എന്ന പുസ്തകത്തിൽ വിവരിക്കുന്നു. ആഫ്രിക്കയും അമേരിക്കയും തമ്മിലുള്ള കൊളംബിയന് മുമ്പുള്ള ബന്ധങ്ങളെ പിന്തുണയ്ക്കുന്നതിനുള്ള അനുഭവപരമായ തെളിവുകൾ ധാരാളമുണ്ട്. വെസ്റ്റ് ഇൻഡീസിലെ ആഫ്രിക്കൻ ശില്പം പശ്ചിമാഫ്രിക്കയിലെ സമാനമായ സൃഷ്ടിയുടെ ഒരു പകർപ്പാണ്. സെനെ-ഗാംബിയ തീരം മുതൽ ഇൻഡീസ്, ബ്രസീൽ തീരം വരെയുള്ള സമുദ്ര പ്രവാഹങ്ങൾ അത്തരമൊരു യാത്രയെ വിശ്വസനീയമാക്കും. എന്നാൽ സമുദ്ര പ്രവാഹങ്ങളുടെ സാന്നിധ്യം ഒരു ഭൂഖണ്ഡത്തിന്റെ കണ്ടെത്തൽ പോലെയുള്ള സ്മാരക ചരിത്ര സംഭവങ്ങൾ കൊണ്ടുവരുന്നില്ല. അത്തരം സംഭവങ്ങൾക്ക് ദീർഘവീക്ഷണവും ആസൂത്രണവും ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട മൂലധനവും ഭൗതിക വിഭവങ്ങളും ആവശ്യമാണ്. മാലിക്ക് അത്തരം വിഭവങ്ങൾ ധാരാളമായി ഉണ്ടായിരുന്നു. മെഡിറ്ററേനിയൻ ലോകത്തിലെ പണ വിതരണത്തെ തടസ്സപ്പെടുത്താൻ കഴിയുന്നത്ര സമ്പന്നമായിരുന്നു അത്.
വലിയ കപ്പലുകൾ നിർമ്മിക്കാൻ സെനെ-ഗാംബിയ മേഖലയിൽ ഇതിന് ധാരാളം മരങ്ങൾ ഉണ്ടായിരുന്നു. വിശാലവും വിദൂരവുമായ ഒരു സാമ്രാജ്യത്തിൽ അതിന് അതിശക്തമായ മനുഷ്യവിഭവശേഷി ഉണ്ടായിരുന്നു. അതിലെ ഭരണാധികാരികൾ ആഗോള കാര്യങ്ങളിൽ. ദീർഘവീക്ഷണമുള്ളവരായിരുന്നു.ചുരുക്കത്തിൽ, ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിൽ പകരം വെക്കാനില്ലാത്ത വിധം ഭരണം നടത്തിയ വ്യക്തിയാണ് മൻസാ മൂസ.